روانشناسی تنبلی
دکتر زهرا عبدی خان (روانشناس)
تعریف تنبلی
تنبلي به معناي تن پروري، بيكارگي، كاهلي و اهمال و سستي به كار رفته است. برخی از جامعه شناسان آن را با تنبلی اجتماعی، کرختی و رخوت اجتماعی مترادف دانسته اند.
نشانه های تنبلی
تنبل‌ها از نظر هوش و قدرت و استعداد تيپ خاصى نيستند. به جز آنهایی که داراى مشکلات زيستى -جسمانى و يا ذهنى و استعدادى هستند؛ بقيه افرادى هستند که از نظر هوشى وضعى عادى دارند و حتى ممکن است باهوش باشند. استعدادشان خوبست و اگر کار و تلاشى کنند مى‌توانند آن را شکوفا کرده و حتی بدرخشند.
افراد، مخصوصاً کودکان تنبل و تن‌پرور نشانه‌هائى دارند که والدين و مربٌيان براساس آن نشانه ها آنان را شناسائى کرده و نسبت به تنبلى آنها داورى مى‌کنند. برخى از آنها شامل علائم زیر می باشد:
– کار و وظايف خود را به درستي، به موقع و بدون اعمال فشار انجام نمى‌دهند.
– از انجام دادن وظايف سرباز زده و از اداى تکليف خوددارى مى‌کنند.
– در مواردى براى خود کارهاى فرعى موردعلاقه مى‌تراشند تا از وظيفه خود شانه خالى کنند.
– براى کار نکردن خود دليل‌تراشى دارند و عذر و بهانه می آوردند.
– کار وظيفه اصلى را نيمه‌تمام گذارده و بدنبال بازى و هوسبازى مى‌روند.
– توقع دارند ديگران کار آنها را انجام دهند و حتٌى ديگران غذا را لقمه‌لقمه کرده و در دهان آنان بگذارند.
– زندگيشان اتکالى و شديداً وابسته است. حتى مى‌خواهند کفش و لباس را ديگران تنشان کنند.
– براى نوشتن يک مشق چندبار بايد به آنها تذکر داد و بازهم کارشان نيمه‌تمام مى‌ماند.
– همه ساعات زندگى را به حساب ساعات فراغت منظور مى‌دارند.
– در خانه آنها را دائماً لميده، نشسته و يا در رختخواب مى‌بينيد.
– در مدرسه حتى از کار و تلاش بدني، از ورزش گريزانند و دوست دارند در گوشه‌اى بنشينند.
– حتى حاضرند تشنگى را تحمل کنند و از جاى خود برنخيزند و آب ننوشند.
– ممکن است در حين خواب سردشان باشد. سرما را تحمل مى‌کنند و برنمى‌خيزند تا پتوئى از اطاق مجاور براى خود بياورند.
– در کل وضعى غيرعادى و غير طبيعى دارند و اين حالت تنها در درس نيست بلکه در ديگر امور هم اين چنين‌اند و اين امر سبب خواهد شد که ديگران آنان را بشناسند.
بررسی علل روانشناختی تنبلی
روانشناسان چند عامل مهم را برای این آسیب روانی نام برده اند که آنها را می توان در دو دسته کلی مورد بررسی قرار داد:
آسیب ها و نابهنجاری هایی که مربوط به روان شخص اهمال کار است. همچون خود کم بینی، توقع بیش از حد از خود، پایین بودن سطح تحمل، کمال طلبی وسواس گونه، اشتیاق به لذت جویی کوتاه مدت، فقدان قاطعیت و عدم اعتماد به نفس.
آسیب هایی که در ارتباط با دیگر اشخاص و محیط اطراف خود نشان می دهد. مانند نارضایتی از وضع موجود، عدم تسلط بر کار، نگرش منفی به کار، نگرش غیر واقع بینانه نسبت به دیگران، پرخاشگری انفعالی و برچسب زدن به دیگران. در واقع افراد تنبل رفتار خود را این گونه تصور می کنند که که افراد حاضر در گروه، مانند دیگران سخت کار نمی کنند و لذا بر اساس کم کاری سایرین، تنبلی خود را توجیه می کنند. این پدیده دلیل تراشی نامیده می شود که خود از دلایل اساسی روانشناختی پدیده اهمال کاری است. در بحث انگیزش شغلی دلایل متعددی برای تنبلی ارائه شده است. برخی آن را به شخصیت افراد نسبت داده اند و برخی دیگر به عوامل سازمانی. در این راستا می توان به کیفیت شغل اشاره کرد، به این معنی که شغل کسل کننده بی انگیزگی به دنبال می آورد. از طرف دیگر مشاغل چالش برانگیز می توانند به تحرک فرد کمک کنند.
زيان های اهمال کاری
تنبلى به هرعلتى که باشد حالتى مضرٌ و زيانبخش است. عدم مهار آن خود زمينه‌ساز زيان‌هاى بيشتر و فراوان‌ترى است. شرح و بررسى همه جوانب اين زيان کارى دشوار است. تنها مطالعه علل و انگيز‌ه‌ها خود نشان‌دهنده گوشه‌اى از اين زيان‌هاست. در عين‌حال براى نشان‌دادن بخشى از زيان‌هاى آن مسأله را از دو جنبه زير مورد توجه قرار مى‌دهيم.
جنبه فردى
تنبلى در جنبه فردى سبب سختى و کندى تحرک بدن، رکود ذهن و استعداد مى‌شود. کسی که تنبل و بيکاره است دائماً در گوشه‌اى لم مى‌دهد، به کار و تلاشى سازنده نمى‌پردازد و از کار و زندگى و پيشرفت دور مى‌ماند و تا حد زیادی از لذایذ زندگی نیز بی بهره خواهند ماند. از عوارض دیگر تنبلی مبتلا شدن به غم و اندوه و ندامت و پشیمانی و در نهایت افسردگی، می باشد.
عدم تحرک و رشد جسمى زمينه را براى چاقى مفرط و کندى در موضع‌گيرى فراهم مى‌سازد. بيمارى‌هاى گوناگون و حتى مرگ زودرس به سراغش مى‌آيد و توان تحرٌک و مقاومت را از او مى‌ستاند. ذهن‌هائى که پرورش نیافته باشند، هرگز توانائى آن را پيدا نمى‌کنند که به حل مسأله بپردازند.
اختلال شخصيتى و پرتوقعى چنین افرادی همچنان دامنه‌دار خواهدگشت، عواطف او سير نزولى و راکد خود را طى خواهند نمود. عارضه اقتصادى هم دامنگير او خواهد شد.
جنبه اجتماعى
زيان تنبلى متوجه جمع و جامعه نيز خواهد بود. افراد تنبل همچنان سرباران جامعه‌اند از مزاياى حيات‌جمعى سود مى‌برند ولى در اين زمينه خود به اداى اين وظيفه نمى‌پردازند. نقش مصرف‌کننده‌اى را دارند که توليد ندارند. اگر مردم اجتماع از ماحصل کار و کوشش خود به او چيزى عطا نکنند از فقر و گرسنگى خواهد مرد.
در همه‌حال افراد تنبل همچون عضوى زائد براى جامعه‌اند. مردم اجتماع بايد بار سنگين آنها را بردوش کشند. اقتصادش وابسته، فکرش راکد، جسمش بيمار و بى‌خاصيت، توقعش افزون، انگيزه انتقام گیری قوي، درخواستش زياده از حد، عصيان بي حسابش بيش از حد است، و طبيعى است که چنين فردى سوار بر جامعه باشد و منجر به از دست دادن اعتماد دیگران نسبت به خود شود.
سنين بروز تنبلى
معمولاً تنبلى کودکان از حدود سنين ۶ سالگى که کودک به کلاس اول مدرسه وارد مى‌شود نمود پيدا مى‌کند. ولى واقعيت اين است اين امر براى افرادی که هشيار باشند از سنين ۲ و ۳ مشهود است. حتى برخى از روانشناسان معتقدند که تنبلى در کودکان از سنين زودتر از آن بصورت دير به حرف‌آمدن، يا دير به روى مادر خنديدن تجلى مى‌کند و بعدها بصورت کم‌کارى و کندفهمى خود را نشان مى‌دهد. در هرحال اگر علت آن جنبه اجتماعى و حتى عاطفى و ذهنى باشد در سنين زودتر از سن دبستان، متوجه آن خواهیم شد. ولى عادت والدين و مربيان اين است که تنبلى را در کار، درس و برنامه بدانند و طبيعى است در چنان صورتى بايد منتظر سنين مدرسه و کلاس شد.
ضرورت اصلاح
در همه‌حال ضرورى است اهمال کاری‌ها درمان گردند و افراد روش عادى و معقول زندگى را در پيش گيرند. مسئولیت والدين و مربيان را در اين زمينه سنگين است، از آن بابت که اين امر در سرنوشت زندگى کودک مؤثراست.
افراد برجسته ای که در جامعه پديد آمده اند و عضويتى مفيد براى جامعه داشته‌اند قطعاً از افراد تنبل و بيکاره نبوده‌اند. تنبل‌هاى يک اجتماع هرگز نتوانسته‌اند بارى از دوش مردم بردارند، مشکلى را از آنان حل کنند، و برعکس، همیشه بارى بر دوش مردم بوده و در محل کار و تلاش ديگران زندگى کرده‌اند.
خوشبختانه امکان اصلاح و درمان براى بسيارى از تنبلى‌ها وجود دارد، خصوصاً که تنبلى در افراد ريشه ارثى ندارد (مگر آنگاه که يک بيمارى ارثى موجب آن گردد). کودک دائماً تنبل آفريده نشده و اگر تنبل است اغلب ناشى از سوءتربيت و يا مسامحه و غفلت در امر تربيت اوست.
پيشگيرى
در تربيت فرزندان اصل براين است که از همان دوران خردسالى پايه‌اى بگذاريم که فرجام آن کار و تلاش باشد. براى دستيابى به اين مقصد تأمين سلامت جسمى و روانى کودک، مراقبت‌ها در خواب و استراحت، در پذيرش و محبت، در دور داشتن او از عوامل نگران‌کننده و انتقام‌آفرين و … بايد مد نظر قرار گیرد.
فرزندانتان را از همان خردسالى به کار و تلاش واداريد. قرار دادن آنها در مسیر موفقیت و کسب موفقیت های پی در پی منجر به ایجاد انگیزه در آنها خواهد شد. راههای مناسب رسیدن به اهداف را به آنها آموزش دهید.
از زدن برچسب تنبل و مسخره کردن کودکان به شدت بپرهیزید.
کودکان را در بحث های خانوادگی اعم از علمی، اجتماعی، اخلاقی و.. شرکت دهیم و اجازه دهیم اظهار نظر نمایند و سؤال کنند.
در حدّ درک و فهمشان او از آنها مسؤوليت بخواهيد، آنها را به وظيفه شان آشنا کنيد و برنامه‌اى براى کار و بازى و تفريح آنان معين کنيد، انتظاراتتان را به طور واضح و روشن بیان کنید. آنها را با نظم و ترتيب بارآوريد، بازى و تفريح او را متعادل کنيد. راههای تمرکز حواس و تفکر منطقی را به آنها بیاموزید. تا در آينده متعادل و اهل‌کار باشند.
از اعمالی که موجب رخوت و تنبلی در کودکان می شود، بپرهیزید. مثل مصرف بی مورد داروها، تغذیه ناسالم، خستگی های جسمانی و….
راهکارهایی جهت رفع اهمال کاری
برای مبارزه با روحیه اهمال کاری و کاهش، یا از بین بردن آن باید با توجه به هر یک از عوامل تأثیرگذار، راه و روش مناسب و راه کار عملی خاصی را اتخاذ کرد، بدین منظور در اینجا به چند راهکار کلی اشاره خواهیم کرد:
پرهیز از عوامل بازدارنده و ایجاد و تقویت هدف و انگیزه:
قبل از هر چیز با توجه به توانایی‌ها و استعدادهای خویش، هدفی معقول و قابل دسترسی و مطابق با شرایط و امکانات موجود برای خود ترسیم کنید.
از اصل تقویت استفاده کنید. می توانید بعد از انجام هر کاری یک پاداش برای خود در نظر بگیرید.
پیشرفت هایی را در که طول هفته کسب کرده اید یادداشت کنید. اگر ببینید قدمی به هدف نزدیک شده اید، می تواند انگیزه ای برای تلاش بیشتر شما باشد.
اگر افکار منفی و احساس ضعف و خودکم بینی باعث کم حوصلگی شما شده است، با به خاطر آوردن توانایی‌ها و استعدادها و موفقیت‌های گذشته خویش و توجه به نقاط قوت زندگی، یاس و نا امیدی نسبت به آینده را به امیدواری و خوشبینی نسبت به آینده تبدیل کنید.
در تصمیمها و فعالیتهاى اسوه ها دقت کنید، در همسان سازى و الگوپذیرى جدى باشید تا جرأت انجام کار یابید و توان تصمیم گیرى و اجرا در شما تقویت شود.
در موقعیتى که به سرزنش و متهم شدن به ناتوانى و ناپختگى میانجامد، قرار نگیرید. براى تصمیمگیرىها و اقدامات خویش امنیت روانى فراهم آورید. تردید در تصمیمگیرى و تأخیر در عمل، سبب از دست رفتن منافع معنوى و مادى فراوان مى‌شود و زیانهاى بسیار را به ارمغان مى‌آورد.
شرایط محیطی می تواند در اهمال کاری در فرد تأثیر داشته باشند. اگر فکر می کنید در محیط هایی نمی توانید تمرکز کنید و یا شرایطی وجود دارد که منجر به کاهلی شما می شود، مانند: رادیو، تلویزیون، لم دادن و بخواب رفتن و…، سعی کنید آن محیط را تغییر دهید.
از روش تلقین استفاده کنید. در برابر اراده پولادین انسان همه سختىها آسان مى‌شود. به استقبال کارهاى به ظاهر دشوار بروید و به خود تلقین کنید می توانید در این امور درست تصمیم بگیرید و افتخار موفقیت در انجام آنها را به دست آوريد.
توجه به مقوله ضایع سازی عمر و از دست رفتن فرصت ها.
تعیین وقت معین برای انجام هر کار. برای انجام هر کاری زمان معینی تعیین کرده و طبق آن زمان سعی کنید امور را وقت تعین شده به اتمام برسانید.
از کارهای کوچک شروع کنید. به این معنا که در طول روز زمان کوتاهی را برای انجام یک عمل در نظر گرفته و سعی در انجام آن کار در آن زمان کوتاه نموده و از به تعویق انداختن آن اجتناب کنید. بدیهی است موفقیت در کارهای کوچک، منجر به افزایش انگیزه خواهد شد. برای این منظور می توانید از تکنیک 5 دقیقه ای استفاده نمایید. برای پیشگیری از سستی، برای شروع هر کار، 5 دقیقه زمان در نظر بگیرید.
تعیین دقیق تاریخ تحویل. برای پایان کار خود وقت معینی در نظر گرفته و خود را ملزم به انجام آن، تا تاریخ تعیین شده بنمایید.
استفاده از تکنیک جزء به جزء. کارهای خود را به بخش های کوچکتر تقسیم نموده تا بتوانید با تسلط بیشتری آنها را به انجام برسانید. برای مثال هر 5 صفحه مقاله خود را یک بخش به حساب آورده و پس از انجام هر بخش، پاداشی برای خود در نظر بگیرید.
خود تنظیمی و به یادآورنده ها
هر گاه کاری را که به تعویق انداختید، آن را روی تقویم یا دفترچه ای یادداشت کرده و هر روز با نگاه کردن به آن احساس نفرت از اهمال کاری در شما پدید خواهد آمد. ای کار هم حکم تنبیه را دارد و هم یک محرک محسوب خواهد شد.
استفاده از هم پیمانی. شخص با خود عهد می بندد که اهمال نکند. در این گونه موارد می تواند با خدای خود، استاد یا معلم، همسر یا دوست عهد خود را در میان بگذارد و از آنان همکاری بخواهد تا در صورت لزوم برنامه کاری را به شخص یادآوری نمایند.
برطرف نمودن مشکلات جسمانی مرتبط با اهمال کاری
از خواب زیاد، پرخورى و دیگر اسباب تنبلى و سستى اراده بپرهیزید.
ورزش مستمر و منظم را که در تقویت اراده بسیار مؤثر است، فراموش نکنید.
اگر دچار احساس خواب آلودگی مفرط و خستگی های بی دلیل هستید حتماً قبل از هر کاری با یک پزشک مشورت کنید.
بی شک توکل به خدا و کمک گرفتن از ذات لایتناهی می تواند کمک مؤثری در پیشبرد اهداف شما باشد.